Po blisko 75 latach i ponad rocznych negocjacjach, Polska odzyskała tzw. Archiwum Eissa. To jeden z największych zbiorów dokumentujących działania ratunkowe polskiej dyplomacji na rzecz zagrożonych Zagładą Żydów. O pozyskaniu archiwum poinformowały Polskie Radio Ambasada RP w Bernie, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.
Archiwum Chaima Eissa dokumentuje akcję ratunkową prowadzoną w okresie II wojny światowej z Berna przez ówczesnego polskiego ambasadora Aleksandra Ładosia i jego dyplomatów oraz współpracujące z nimi organizacje żydowskie. Zarówno Chaim Eiss, urodzony w Ustrzykach zuryski kupiec, jak i polscy dyplomaci wraz z działaczem syjonistycznym Abrahamem Silberscheinem są określani mianem Grupy Berneńskiej. W wyniku ich działań wystawiono tysiące uzyskanych nielegalnie paszportów Ameryki Łacińskiej, ratując życie co najmniej wielu setkom osób.
Jak podkreślił wicepremier i minister kultury prof. Piotr Gliński, obowiązkiem osoby na jego stanowisku jest dbanie o tę część polskiego dziedzictwa, która jest związana z wielowiekową obecnością społeczności żydowskiej w Polsce. Polityk podkreślił, że odzyskanie Archiwum Eissa było powinnością jego resortu. Jak zaznaczył, dokumentacja to "niepodważalny dowód na to, że Polacy, państwo polskie, jego przedstawiciele, systemowo i instytucjonalnie byli zaangażowani w ratowanie Żydów podczas II wojny światowej". - Działalność ówczesnych polskich dyplomatów w Szwajcarii, na nowo odkryta i udokumentowana, może być inspiracją dla historyków, ale także dla pisarzy, dla filmowców, dla twórców kultury - dodał wicepremier, dziękując polskiemu ambasadorowi w Szwajcarii za wysiłki na rzecz przybliżenia historii polskich dyplomatów ratujących przez Zagładą.
Jak powiedział dr Piotr M. A. Cywiński, dyrektor Muzeum Auschwitz-Birkenau, zbiór obejmuje osiem paszportów Paragwaju sfabrykowanych przez polskich dyplomatów dla ratowania Żydów, a także unikalne i nigdy nie użyte zdjęcia osób ubiegających się o takie paszporty.
Roczne starania
W skład archiwum wchodzi także oryginalna lista z kilkoma tysiącami nazwisk Żydów z gett, którzy w ten sposób próbowali się ratować z Zagłady oraz szereg dokumentów, w tym korespondencję między polskimi dyplomatami i organizacjami żydowskimi. W pozyskanych materiałach jest również imienna lista dzieci z warszawskich sierocińców. "Dokumenty te stanowią bardzo ważny zbiór, ukazujący z jednej strony ówczesny dramat polskich rodzin żydowskich, a z drugiej strony podejmowane próby wydostania jak największej liczby osób z zamykającego się nad nimi piekielnego kręgu Zagłady" - zaznaczył dyrektor Muzeum Auschwitz-Birkenau.
Ambasador RP w Szwajcarii dr Jakub Kumoch wyjaśnił szczegóły przejęcia zbioru. Jak tłumaczył, po publikacjach na temat roli ambasadora Ładosia i jego dyplomatów, ambasadzie udało się zlokalizować Archiwum Eissa w prywatnej kolekcji rodzinnej. - Jest to wielka zasługa naszego konsula honorowego w Zurychu, Markusa Blechnera, który od blisko roku działał na rzecz uzyskania tego zbioru od potomków Chaima Eissa i przekonał ich, że jego miejsce jest w Polsce, w instytucjach dokumentujących Holokaust i przedwojenne życie żydowskie - powiedział ambasador Jakub Kumoch.
Dyplomata podkreślił, że zakup kolekcji był możliwy dzięki wsparciu wicepremiera i ministra kultury Piotra Glińskiego. - Chciałbym również niezmiernie podziękować muzeum Auschwitz-Birkenau, a także muzeum Polin, za zaangażowanie w próby pozyskania tej bezcennej kolekcji. Ich eksperci dokonali dwukrotnych oględzin zbioru - dodał Jakub Kumoch.
Dokumenty będą w zbiorach Muzeum Auschwitz-Birkenau
Chaim Izrael Eiss żył w latach 1876-1943. Urodził się w Ustrzykach, na terenie ówczesnych Austro-Węgier. W 1900 roku wyemigrował do Szwajcarii. Był jednym z liderów ortodoksyjnego ruchu Agudat Israel. Jako członek Berneńskiej Szóstki zajmował się dostarczaniem polskim dyplomatom list beneficjentów oraz przemytem wyrobionych paszportów do Generalnego Gubernatorstwa.
Ten bohater ratowania przed Holokaustem zmarł nagle na zawał serca w listopadzie 1943 roku. Zachowała się pewna część jego korespondencji z ówczesnym konsulem RP Konstantym Rokickim, dotycząca produkcji paszportów Paragwaju.
Eiss w swojej korespondencji z Agudat Israel, wielokrotnie bardzo wysoko oceniał rolę Ładosia i Rokickiego. To na podstawie jego relacji Agudat wystosowała w styczniu 1945 roku pismo z podziękowaniami dla polskich dyplomatów zaangażowanych w akcję paszportową.
Dokumenty rebbe Eissa trafiły - wraz z jednym z jego potomków - do Izraela. Rozmowy w sprawie ich uzyskania rozpoczęły się latem ubiegłego roku. Zbiór pozostanie przez kilka miesięcy w Bernie, gdzie będzie wystawiany.
Do Polski przybędzie na początku przyszłego roku i znajdzie się w zbiorach Muzeum Auschwitz-Birkenau. Tam dokumenty zostaną poddane konserwacji i dogłębnie przeanalizowane przez archiwistów i historyków.
IAR/dad