У выніку пасяленчых працэсаў на Падляшшы ўзьніклі тры этнічныя тэрыторыі: на захадзе – польская, на паўночным усходзе – беларуская, ды на паўднёвым усходзе – украінская. У сувязі з гэтым у месцах іх пасяленьня паявіліся касьцёлы й цэрквы. Структуру праваслаўнай канфэсіі зьмяніла Берасьцейская вунія 1596 году, згодна зь якою праваслаўныя цэрквы перайшлі пад юрысдыкцыю Папы рымскага, што прычынілася да заніканьня адрозьненьняў паміж польскім насельніцтвам і ўсходнеславянскім, якое часта грэка-каталіцкае веравызнаньне мяняла на рыма-каталіцкае ды ўсьлед за гэтым пераймала польскія традыцыі, культуру й мову.
Сёньня праваслаўнае насельніцтва ў Падляскім ваяводзтве дамінуе ў Гайнаўскім павеце, дзе складае 70% ад агульнае колькасьці жыхароў, у Бельскім павеце складае 40%, у Сямяціцкім – 30%, у Беластоцкім – 15% ды ў Сакольскім – 10%.
Цягам доўгіх стагодзьдзяў канфэсія вызначала нацыянальную прыналежнасьць. Сёньня ўжо зрэдку веравызнаньне атаясамліваецца з нацыянальнасьцю, і таму назіраецца выразны рост колькасьці праваслаўных палякаў. Пры гэтым трэба адзначыць, што праваслаўныя палякі значна адрозьніваюцца сьвядомасьцю ад палякаў каталіцкага веравызнаньня, перад усім сваімі адносінамі да польскае міталёгіі. Яны добразычліва ставяцца да беларускае культуры, хаця самі зь ёю не ідэнтыфікуюцца. Баяцца, што іхнае праваслаўе прычыніцца да выключэньня з польскае супольнасьці. Польская нацыянальная сьвядомасьць у вялікай ступені вынікае зь дзяржаўнае прыналежнасьці, польскага грамадзянства ды выхаваньня ў польскай культуры. Падобным чынам беларускасьць некаторых беларусаў вынікае з выхаваньня ў праваслаўнай культуры.
Варта заўважыць, што Праваслаўная царква на Беласточчыне не прычыняецца да ўзмацненьня нацыянальнае тоеснасьці вернікаў. Царква не прычыняецца да росту прэстыжу беларускае мовы. Набажэнствы адбываюцца на царкоўна-славянскай мове, а пропаведзі найчасьцей вядуцца па-польску ў гарадах і па-расейску ў вёсках. Толькі нешматлікія сьвятары валодаюць беларускай мовай і зьвяртаюцца да вернікаў па-беларуску.
Тым ня менш, суіснаваньне дзьвюх розных канфэсій вядзе да рэлігійнае талерантнасьці, - уважае Анатоль Кірмуць 1930 году нараджэньня зь вёскі Крушыняны, што на Сакольшчыне.
Матка нас так навучыла, жэ чы то праваслаўны крыш, чы то каталіцкі, стале шапку знімі. У нас гэтаго не было, што ты праваслаўны, чы ты католік. У мяне не было выружненя жадного, чый то крыш. Я заходжу, я ў касьцелі і на шлюбах быў, гэта чуўса так, як в цэркві. […] Ну, то матка нас так навучыла з малекосьці.
На жаль, частымі зьяўляюцца таксама канфліктныя сытуацыі, якія вынікаюць з-за адсутнасьці рэлігійнае талерантнасьці, прычым віна ў асноўным ускладваецца на тых, хто памяняў сваю канфэсію, найчасьцей з праваслаўя на каталіцызм – кажа ўраджэнец Белавежы (з 1949 году) Міхал Байко:
В трыццатых гадах паставілі рымо-католічэскі касьцёл, бо тут ні было католікоў. Паўстаў гэты збор бапцістаў, підзісятнікі, ано рдзэнных тых біловешцаў то ўжэ ж робілоса мэнш. Ну і мішанэ малжэньства – католік, праваславны, вядомо, як то ест. Якая палітыка была касьцёла рыма-католічэского да православных. Як там жэнілі, выходзіла замуш, то абавясково трэба было выракацца сваей веры право¬славнэй, прыняці каталіцызм, жэбы ксёнз даў шлюб. І такіх прыкладаў ест тутака, чы ў Гайнуфцэ дзесяткі. Ну, то я ўжэ апсэрвую тыйі мішанэ малжэньства, як там выглядае, і вельмі ж з болём могу сцьвержыць, жэ ваны найбардзей такіе ядовіты.
На Беласточчыне ўплыў веравызнаньня на мову праяўляецца найчасьцей такім чынам, што праваслаўныя лепш за каталікоў захоўваюць сваю ўсходнеславянскую гаворку, лічачы яе важным элемэнтам свае рэлігійнае і нацыянальнае адметнасьці.
Можна назіраць выразныя разыходжаньні паміж нацыянальнай прыналежнасьцю жыхароў Беласточчыны ды іх гаворкаю. Нацыянальная сьвядомасьць не фарміравалася паводле моўнага крытэрыя, але асноўную ролю адыграла веравызнаньне. Пры гэтым без значэньня, ці нехта ходзіць у царкву, ці ставіцца да свае канфэсіі абыякава. Вырашальным зьяўляецца выхаваньне ў дадзеным асяродзьдзі. Таму жыхары Саколкі й Дубровы Беластоцкай, якія ў штодзённым жыцьці размаўляюць па-беларуску, лічаць сябе палякамі, бо яны каталіцкага веравызнаньня. У сваю чаргу праваслаўныя з-пад Бельска Падляскага, Гайнаўкі ці Сямяціч лічаць сябе беларусамі, хаця іхная гаворка мае шмат украінскіх рысаў. Здараецца нават, што нехта размаўляе па-польску, лічыць сябе беларусам, і пры гэтым паходзіць зь сям’і, якая карыстаецца ўкраінскай гаворкай.
На Падляшшы важным элемэнтам ідэнтыфікацыі апрача рэлігіі зьяўляецца пачуцьцё рэгіянальнае прыналежнасьці, гзв. „тутэйшасьць”, усьлед за якою ідзе акрэсьліваньне роднае гаворкі „простаю моваю”: мы па просту гаворым, наша мова мешана, ні польська, ні беларуська – кажуць людзі, але пра гэта слухайце ў наступных перадачах.
Ніна Баршчэўская